Yo'o nantakani in tu'un yata ña nikuu nisa'a kue nivi na ntsintee ta tsa na'a .
English
Here I tell an old tale about something that happened and what some people that lived a long time ago did.
here Yo'o
I tell nantakani
in
tale tu'un
old tale tu'un yata
old yata
that ña
happened nikuu
did nisa'a
the people kue nivi
na
inhabited ntsintee
a long time ago ta tsa na'a
Spanish
aqui Yo'o
conto nantakani
in
cuento tu'un
cuento viejo tu'un yata
viejo yata
que ña
passó nikuu
hizó nisa'a
le gente kue nivi
na
ntsintee
hace mucho tiempo ta tsa na'a
Ntsio iin kuena yee ntuta'an cha nikee ña'a ka kua'in tsi inka chaa .
English
They lived (?) and they were married and the woman left and went away with another man.
there lived Ntsio
iin
kuena
yee
were married ntuta'an
and cha
left nikee
woman ña'a
went away kua'in
with tsi
another inka
man chaa
Spanish
vivió Ntsio
iin
kuena
yee
estaban cassados ntuta'an
y cha
dejó nikee
mujer ña'a
se fue kua'in
con tsi
un otro inka
hombre chaa
Cha ia ka ntasaa nchu'a ra .
English
And then her husband got really mad.
and then Cha
her husband ia
he got angry ntasaa ra
he got very angry ntasaa nchu'a ra
very nchu'a
Spanish
Y su esposo se enojó mucho.
y Cha
su esposo ia
se enojó ntasaa ra
se enojó mucho ntasaa nchu'a ra
mucho nchu'a




Cha niki'in ra in kutsi cha nikaa ra ña kuu yuku suku ka ña inkaa ñuu yo'o , nani Yuku Kuasa .
English
Then he grabbed a bow and arrow and climbed up a tall hill to where there was a town called Yuku Kuasa.
then Cha
he grabbed niki'in ra
in
bow and arrow kutsi
and then cha
he climbed up nikaa ra
ña
was kuu
mountain yuku
tall suku
where ña
there was inkaa
ñuu
this yo'o
was called nani
Yuku Kuasa
Spanish
Y él agarró un arco y flecha y escaló una montaña alto adonde había un pueblo llamado Yuku Kuasa.
y Cha
él agarró niki'in ra
in
arco y flecha kutsi
y cha
él escaló nikaa ra
ña
había kuu
montaña yuku
alta suku
adonde ña
había inkaa
ñuu
este yo'o
se llamó nani
Yuku Kuasa
Cha ika ntsito ra ichi nchii tsio kua'an ña tsi inka chaa .
English
There he kept watchover the path where she went with the other man.
Cha
there ika
he kept watch ntsito ra
path ichi
where nchii tsio
tsio
she went kua'an ña
with tsi
other inka
man chaa
Spanish
Allí vigiló el camino para donde ella se fue con el otro hombre.
Cha
allí ika
él vigiló ntsito ra
camino ichi
para donde nchii tsio
tsio
ella se fue kua'an ña
con tsi
otro inka
hombre chaa




Cha ñaka niki'an ichi kua'in cha ntsai tsi chaa kua'an tsian ka nuu ntee nchu'a yuu .
English
And that woman who went away left and arrived with the man she ran away with at a place where there were a lot of rocks lying around.
and Cha
that woman ñaka
hit the road niki'an ichi
left ichi
and kua'in
arrived cha
with ntsai
man tsi
the man she ran away with tsi chaa kua'an tsian ka
chaa
went kua'an
she went with kua'an tsian
wher nuu
laying ntee
a lot of nchu'a
rock yuu
Spanish
y Cha
aquella mujer ñaka
dio el camino niki'an ichi
se fue ichi
y kua'in
llegó cha
con ntsai
hombre tsi
el hombre con quien se fue tsi chaa kua'an tsian ka
chaa
se fue kua'an
se fue con kua'an tsian
donde nuu
estan ntee
muchas nchu'a
piedra yuu
Ika ntsatsi na tichi tono ika ntsitsa'an na .
English
There they ate avocados as they were there eating.
there Ika
they ate ntsatsi na
avocado tichi
as tono
there ika
they were eating ntsitsa'an na
Spanish
Allí comieron aguacates mientras comían allí.
allí Ika
comieron ntsatsi na
aguacate tichi
mientras tono
allí ika
comían ntsitsa'an na
Cha nintoo tintuu tichi ka ña vichi nania Krusi Tutichi .
English
And they left behind avocado pits, and now it's called "Krusi Tutichi".
and Cha
left behind nintoo
pit tintuu
avocado tichi
it ña
now vichi
today vichi
it's called nania
Krusi Tutichi
Spanish
Y dejaron atras huesos de aguacate, y ahora se llama "Krusi Tutichi".
y Cha
dejaron atras nintoo
hueso tintuu
aguacate tichi
ña
ahora vichi
hoy en día vichi
se llama nania
Krusi Tutichi
Ntsinu ntsitsa'an na cha niki'in kuena ichi kua'an na .
English
They finished eating and they hit the road and left.
finished Ntsinu
they finished eating Ntsinu ntsitsa'an na
and cha
they hit the road niki'in kuena ichi
they left kua'an na
Spanish
Acabaron de comer y daron el camino y se fueron.
acabaron Ntsinu
acabaron de comer Ntsinu ntsitsa'an na
y cha
daron el camino niki'in kuena ichi
se fueron kua'an na




Ika nikuu yoko , cha ntsaa na iin nuu kana chikuii cha ntava na nama ntsichi na ntakacha na .
English
There it became hot, and then they arrived at a place where there was water gushing out, and they took out soap and they showered and washed their clothes.
there Ika
became nikuu
hot yoko
it got hot nikuu yoko
they arrived cha ntsaa
iin
where nuu
gushed kana
water chikuii
and then cha
they took out ntava na
soap nama
they showered ntsichi na
they washed (clothes) ntakacha na
Spanish
Allí se calentó, y pues llegaron a un lugar donde agua salía a chorros, y sacaron sabón, y se ducharon y lavaron sus ropas.
allí Ika
nikuu
caliente yoko
se calentó nikuu yoko
llegaron cha ntsaa
iin
donde nuu
salió a chorros kana
agua chikuii
pues cha
sacaron ntava na
jabón nama
se ducharon ntsichi na
se lavaron (ropas) ntakacha na
Cha ika nuu ntsichi na tsi ntakacha na nama ka , nintoo ñuu ka nania Canama .
English
And there where they bathed and washed they left behind a place called Canama.
And there where they bathed and washed they left behind soap, the town is called Canama.
and Cha
there ika
where nuu
they showered ntsichi na
and tsi
they washed ntakacha na
soap nama
left behind nintoo
town ñuu
is called nania
Canama
Spanish
Y allí donde se ducharon y lavaron dejaron un lugar, el pueblo se llama Canama.
Y allí donde se ducharon y lavaron dejaron el jabón, el pueblo se llama Canama.
y Cha
allí ika
donde nuu
se ducharon ntsichi na
y tsi
lavaron las ropas ntakacha na
jabón nama
dejaron nintoo
pueblo ñuu
se llama nania
Canama
Ntsinu ntsichi na ntsinu ntakacha na ra niki'in na ichi kua'an tuku na .
English
They finished bathing, finished washing clothes and then they hit the road and left again.
they finished bathing Ntsinu ntsichi na
they finished washing clothes ntsinu ntakacha na
they hit the road niki'in na ichi
they left kua'an na
again tuku
Spanish
Acabaron de bañarse, acabaron de lavar ropas y pues daron el camino y se fue de nuevo.
acabaron de bañarse Ntsinu ntsichi na
acabaron de lavar ropas ntsinu ntakacha na
daron el camino niki'in na ichi
se fueron kua'an na
de nuevo tuku




Ntsaa na in nuu ntaa nuu va'a yee .
English
They arrived at a plain where it was very beautiful.
they arrived Ntsaa na
in
plain nuu ntaa
where nuu
beautiful va'a
was yee
Spanish
Llegaron a una llanura donde era muy bonita.
llegaron Ntsaa na
in
llanura nuu ntaa
donde nuu
bonita va'a
era yee
Ntsikaa in yutu ka'nu .
English
They came up to a large woods.
climbed Ntsikaa
in
woods yutu
big ka'nu
Spanish
Escalaron un gran bosque.
escalaron Ntsikaa
in
bosque yutu
grande ka'nu
Ika ntitatu na vari nikuita xeen na , tsa'a ña ntsika tsa'a kuena .
English
There they rested because they were very tired from walking on their feet.
there Ika
they rested ntitatu na
because vari
they were very tired nikuita xeen na
because tsa'a
that ña
they were walking by foot ntsika tsa'a kuena
their feet tsa'a kuena
Spanish
Allí descansaron porque estaban muy cansados de caminar.
alí Ika
se descansaron ntitatu na
porque vari
estaban muy cansados nikuita xeen na
por causa de tsa'a
que ña
caminaron de pie ntsika tsa'a kuena
sus pies tsa'a kuena




Cha ii ña'a ka inkaa ra mancha Yuku Kuasa tsito ra ichi , cha ntsini ra ña kua'an kuena .
English
And the woman's husband was there at the edge of Yuku Kuasa keeping watch of the road, then he saw them walking.
and Cha
husband ii
the woman's husband ii ña'a
he was located inkaa ra
on the edge mancha
Yuku Kuasa
he watched tsito ra
path ichi
and cha
he saw ntsini ra
ña
they were walking kua'an kuena
Spanish
Y el esposo de la mujer estaba a las afueras de Yuku Kuasa vigilando el camino, pues él les vio caminando
y Cha
esposo ii
el esposo de la mujer ii ña'a
él estaba inkaa ra
las afueras mancha
Yuku Kuasa
él vigiló tsito ra
camino ichi
y cha
él vio ntsini ra
ña
estaban caminando kua'an kuena
Cha ika nuu ntsini ra ña ntsaa kuena ntitatu na kati ika , cha nikini ra kue nivi ka ta kanumi ta'an na .
English
And there he saw that they came and were resting there in the shade. And then he shot the people when they were holding eachother.
and Cha
there ika
when nuu
he saw ntsini ra
that ña
they arrived ntsaa kuena
they were resting ntitatu na
shade kati ika
and then cha
he shot nikini ra
the people kue nivi
while ta
they were holding eachother kanumi ta'an na
Spanish
Y cuando vio que
y Cha
allí ika
cuando nuu
él vio ntsini ra
que ña
llegaron ntsaa kuena
estaban descando ntitatu na
sombra kati ika
y pues cha
tiró nikini ra
la gente kue nivi
mientras ta
se abrazaban kanumi ta'an na
Ika ntsintoyo na ra ntsi'i na .
English
There they laid, and they died.
there Ika
they were laying ntsintoyo na
they died ntsi'i na
Spanish
Allí acostaban, y murieron.
allí Ika
acostaban ntsintoyo na
murieron ntsi'i na




Cha ika ntsicha nii na tsa'a yutu ka cha ñuu ka nintoi nania Yoso Inkua'a .
English
and Cha
there ika
spill out ntsicha
nii
na
bottom of the tree tsa'a yutu
tree yutu
and cha
town ñuu
nintoi
is called nania
Yoso Inkua'a
Spanish
y Cha
allí ika
ntsicha
nii
na
el fondo del arbol tsa'a yutu
arbol yutu
y cha
pueblo ñuu
nintoi
se llama nania
Yoso Inkua'a
Cha kue nivi ka ra ntuu na yuu .
English
And the people are there in rock to this day.
and Cha
the people kue nivi
ntuu
na
rock yuu
Spanish
Y la gente estan allí hoy en día en piedra.
y Cha
la gente kue nivi
ntuu
na
piedra yuu
Kuu tu'un ña kantu'u in yuu , yuu numi ta'an , kuu yuu nintoo nuu ñuu nani Yoso Inkua'a .
English
It is said that there sits a rock, a rock that is in an embrace, it is a rock (?) in a town, called "Yoso Inkua'a".
Kuu
tu'un
that ña
sits kantu'u
a rock in yuu
rock yuu
embrace numi ta'an
is kuu
yuu
nintoo
nuu
town ñuu
is called nani
Yoso Inkua'a
Spanish
Kuu
tu'un
que ña
sienta kantu'u
una piedra in yuu
piedra yuu
embrazo numi ta'an
es kuu
yuu
nintoo
nuu
pueblo ñuu
se llama nani
Yoso Inkua'a




Yo'o ninti'i tu'un ña'a kua'an tsi inka chaa , kachi kue nivi yata luu ka , ntakani na nuu ko .
English
This was (?) the story of the woman who left with another man, that people told to us.
this Yo'o
ninti'i
tu'un
ña'a
kua'an
tsi
inka
chaa
kachi
kue
nivi
yata
luu
ka
they told ntakani na
us nuu ko
Spanish
este Yo'o
ninti'i
tu'un
ña'a
kua'an
tsi
inka
chaa
kachi
kue
nivi
yata
luu
ka
contaron ntakani na
nos nuu ko
Ra ñaka kuni yu stakoo ña , takua kue nivi tsaa , kue sukuachi , kuena sna'a nuu kue sukuachi nantakani na ña nuu kuetsi , takua ma naa tu'un yata sa'an ntavi ñoo .
English
Ra
that ñaka
I want kuni yu
stakoo
it ña
because takua
the people kue nivi
left tsaa
kue
sukuachi
they teach kuena
us nuu kue
sukuachi
they tell nantakani na
it ña
you children nuu kuetsi
because takua
not ma
naa
tale tu'un yata
legend tu'un yata
Mixtepec-Mixtec sa'an ntavi
Mixtec sa'an ntavi
our town ñoo
Spanish
Ra
este ñaka
quiero kuni yu
stakoo
lo ña
por cause de takua
la gente kue nivi
se fueron tsaa
kue
sukuachi
ellos enseñan kuena
nos nuu kue
sukuachi
cuentan nantakani na
lo ña
ustedes los niños nuu kuetsi
porque takua
no ma
naa
cuento tu'un yata
leyenda tu'un yata
Mixteco de Mixtepec sa'an ntavi
Mixteco sa'an ntavi
nuestro pueblo ñoo