Bu:rroh We:wentsi:n yon kite:powilia sa:sa:ni:hli i:to:ka: Joaquín Herrera Ramírez, o:nemiko i kipia 56 xihpan o:kite:powilih San Agustín Oapan, 2003 (11 minutos, 49 segundos/1,382 palabras) ¡Pa yaw! Kito',1 o:kichi:w se:, toma:noh, o:kipix se: i:burri:toh. I viejito. Kihlia, “A:man to noyo:lka:w, i tiviejito, xok wel nimitsoccupa:ro:s. [...] ¡Xwia! ¡Xtlá:kwa:ti! I:tekiw o:tine:xserbi:roh. Yo:nimistekipano:ltih. ¡A:man sa: xtla:tlá:kwa:ti tawa!” O:kima:ka:w. Tlá:kwatinemi ne:ika. Tlá:kwatinemi. A:man ka:mpa oná:tli, xtemowa ka:mpa we:i a:tl. Sa... san ona:tli i:pan se: a:tlahtli. Pero no: we:i on a:tl. Nochipa mpa ona:tli:tiw.2 O:asik to:nahli, sa: o:kitak, la: i tetso:lihtikah a:tl. Mmm. A:man kito', “Man ta nika:n i tetso:lihtok a:tl, nochipa nika:n niwa:la:tli. ¡Ma a:man! ¿ka:n sa: nona:tli:s, tla: i kwahli? Mm.” A:man la:man, a:man sapa, ta wika:htipan sapa o:... sapa o:asik, sapa o:a:tli:to. Ah la: o:asik la:man la:,3 la: sa: o:kistasik pa nentok A:ketspalin. Kihlia, “¡Ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n!” Kihlia, “¿Tli:no:n ba:leh A:ketspalin?” Kihlia, “¿Ba:leh, kwa: xt'né:nekis ke:n nimitsihli:s? ¡Xne:chka:wati ka:mpa we:i a:tl, ba:leh! Porque no nika:n yo:na:tetso:liw! ¿Ke:n i:to:ka: on? ¡Nimikis nika:n ba:leh! ¿Xt'mamati ka:mpa we:i, o:nkah a:tl?” Kihlia,4 “¡Ba:leh ke:mah! Nihmastok.” Kihlia te:h, “¡Xne:chka:wati! Ma:si, mila:k ti... mila:k tiamigos yeseh.” Kihlia, “¡Koh ba:leh, to te:h t'ito:s on! Tine:chkopili:s mal, t'ito:s on, tine:chkwa:s.” Kihlia, “¡Ka:yoweh ba:leh! Xtlah ni... xtlah nimischi:wili:s. ¡San ke:ra xne:chka:wati! Mm. ¡Pero mila:k tiamigos yeseh, ti'itas!” “Te:h, hkon, ¡tla:hki yes! Man te:h, ¿ma a:man, i ke:n5 nimitsma:ma:s?” Kihlia te:h, “A:man di t'ní:, di t'nehtikah tine:chma:ma:s, ba:leh, no ne:, niá:s ne:ika, nitlako:s ne: i:pan se: tetl. Niman to tima:rrima:ro:s payá:, para no i:pan motla:'apan niaw. Nontsikwi:nis kine.” Kihlia, “¡Koh ba:leh! ¿Mani nimitse:was?” Kihlia, “Ke:mah, tine:che:was.” “Te:h hkon, tla:hki yes, te:h. Tla: mejor nimitson... nimitsonka:was, te:h.” “Te:h di t'nehtok, kwa:kon, no ne:yá:, ne:yá: ma nitlako:ti i:pan on tetl. ¡Niman to pa xmoteketsati! ¡Xma:rrima:ro paika!” Kihlia 'ine, “'Ueno te:h hkon, tla:hki yes.” O:yah kine on A:ketspalin. O:asik i:pan on tetl. Pa, mpa6 o:tlako:k. Kihlia, “¡A:man xta na:niá: xwa:hla kine!” A:man la: payá: o:nopepechoh Bu:rroh We:wentsi:n, ne:yá:. Kihlia, “¡A:man ma nontsikwi:ni!” “Ah 'ueno ¡xwa:htsikwi:ni te:h!” O:ontsikwi:n A:ketspalin. Ta o:noteka:xoh Bu:rroh We:wentsi:n ya:, yo ya: í:stiwah A:ketspalin. O:istí:tla:lahtasik i:pan i:tla:kayo. Kihlia kine, “¡Koh ba:leh, mila:k tí:stiwah!” Kihlia, “Man te:h piri ya: n'ito' para ma:7 niwa:hwetsis. Te:h ¡a:man tiaweh! ¡Xne:chwi:'a!” “Te:h, ¡hkon tiaweh!” O:kiwi:kak. Kima:matiw. Yaweh, yaweh, mm. Kihlia, “¿Xti'ita on ba:leh? ¿Ne:yá: nimitsonka:was ka:mpa we:i a:tl?” Kihlia, “Kwa: xpa kine. Te:h tiaweh. ¡Xne:chka:wati mpa¡” Ah la:man la:, yaweh. Yaweh, la:man la: o:kaxi:tih. Kihlia, “¿Kwa: a:man xsan nika:n ba:leh? ¡Xtemo kine!” Kihlia, “¡Koh! Piri, ta xkalaki a:titlan. Ke:tla no h'neki ta xkalaki ma:s ne:yá:, a:wakatlan. Ta ke:ra ma tlamitih on moma:wa:n, moma:se'a:titlan ma asi on a:tl, para no san ninopeya:was, san ninopilo:s kine, i:tik a:tl, kine. La:man no sampa nitemo:s. Ma a:man, simi san nika:n tine:xtemo:lti:s. Kihlia, “N'ito' te:h, ¡san nika:n!” Kihlia, “Ka:yoweh. ¡Ta ne: xkalaki i:tik a:tl!” “Ah 'ueno, kwa:kon, tla:hki yes te:h.” A:man Bu:rroh We:wentsi:n no: o:kalak i:tik a:tl. Tla: i kwahli, kihlia, “¿Xsan nika:n?” Kihlia, “¡Sa: tepitsi:n ba:leh, sa: tepitsi:n xkalaki!” A:man la: ta kwahli yo:kitlamili:to, ta kwahli ka:mpa, nochi yo:polahkeh8 i:ma:ton..., i:ma:totoma:hka:wa:n. Kihlia, “A:man ba:leh, ¡a:man san nika:n ma nitemo! ¡San nika:n xne:xchia, kwa:kon! ¡Ma nitemo!” A:man ke:mah la:man la: xtemo:tiw. ¡Pa xkwa:hma:kiki:tsi!9 Kihlia, “Ah deporsi:n ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n, a:man nimitskwa:s. Deporsi:n xok timokopas. Nimitskwa:s a:man.” Kihlia 'ine, “¡Koh! T'ito' la: xtine:chkwa:s yo ya: la: o:nimitska:wako on ya: ne: yo:ta:tetso:liw. Xok ti'ita ke:n pa tinemis, a:man nika:n i tine:chkwa:s ya: yo:nimitska:wako nika:n ka:mpa a:tl.” Kihlia, “!Koh te:h! ¡Mokon! ¡A:man, a:man te:h, deporsi:n te:h, a:man tla: nimitskwa:s, a:man te:h, xok tiá:s!” Kihlia kine, “¡Koh! Tla: san para h'matisia, xnimitsa:hka:wasia, ¡ba:leh, mejor pa xmiki! A:man tine:xchi:wilia mal, ¿xila:k? Kihlia te:h, “Te:h piri i kwahli te:h, no yo:niwa:hlah ka:mpa we:i a:tl te:h.” Tla: kichiá: on, youn, Tia Kone:joh no: yo:a:tli:to. A:tli:tikah on Tia Kone:joh. Kihlia, “¡Koh! ¿Ma tli:n t'chi:wa ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n?” Kihlia, “¡'A:leh Tia Kone:joh! ¡Koh! ¿Kwa: ke:n ti'ita bueno i:n ke:n, ke:n ne:xchi:wilia i:n toba:leh A:ketspalin, Mm?” Kihlia, “¿Tli:n mischi:wilia kine? ¿Tli:n mitsihlia? “Piri kito' ne:chkwa:s. Mm. Niman te:h no yo:n'chi:wilih bien yo:nikwa:hma:mah. Ne: nikwa:le:wi:tih ka:mpa yo:a:tetso:lihka. Ma a:man, a:man ke:n ti'ita?10” Kihlia, “Koh! ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n te:h, te:h tiloco. Mm. ¿Ma tliá: t'neki tikwa:hwi:ka? ¡Pa ma miki te:h! A:man to tikwa:hwi:kak, a:man, a:man dya: a:man i mitskwa:s, a:man i mitskopilia mal.” Kihlia, “Te:h, mokon a:man? Kihlia, “¡Koh! te:h xkihli ma wa:hki:sa, te:h, na:nika. Ma wa:hki:sa sapa, te:h, on toba:leh A:ketspalin. Tla: mila:k kine mitskwa:s kine. Pero ma t'kakika:n ke:... ke:n... ke:no:n kine o:nimotlalwikeh para tikwa:hwi:kak. Ka:no:n mitsitak? Kihlia te:h, “Piri a:man yo ne:chma:kiki:tsitok. Xok ne:chka:wilia ne:chma:... ne:chma:ka:was.” Kihlia kine, “Kwa: a:man pa nemi.” Kihlia te:h, “Mpa nemi.” Ah la: kihlia kine Tia Kone:joh, “¡'A:leh A:ketspalin! ¡Te:h, xwa:hki:sa na:nika, di mila:k t’kwa:s kine toba:leh Bu:rroh We:wentsi:n! ¡Pero kichiá: na:niá: xwa:hki:sa! ¡La: xwa:hki:sa!” Kihlia, “¡Koh! Ba:leh Kone:joh, ¿Ma to tliá: tiwa:hmokalahtitiw? ¿Kwa: to t'mati ke:n i:wa:n nika:n no n'ihlitikah? Kihlia, “Te:h, piri ya: toba:leh Bu:rroh We:wentsi:n yo yo:nonkak te:h, ya: t'kwa:sneki. Niman te:h yo o:mitsa:hma:matiah.” Kihlia, “O:ne:cha:hma:matiah kine te:h, piri a:man te:h ya: nika:n yo:ni... yo:nekok ka:mpa we:i a:tl.” Kihlia, “¡Koh 'a:leh te:h, xkon yawa! Mm. Para ya: t'kwa:s, t'kwa:s. Pero kichiá: ¡xwa:hla na:nika tlawe:itsi:n!” A:man la: o:wa:hki:s kine on A:ketspalin. Kihlia, “Noba:leh te:h kwa:kon, tla:hkón, ¿kwa:kon ti'ita xnihkwa:s?” Kihlia, “¡Ke:mah! Piri t'kwa:s. Pero kichiá: ke:tla ma ni'ita ke:no:n, ke:no:n, ke:no:n o... o:nimohlikeh para ke:tla o:mitska:wako nika:n. ¿Ke:no:n o:titlako:k i:pan i:tla:kayo?” Kihlia te:h, “Youn, no kine ne: ninemiya, ne: ka:mpa, youn, a:tl no: se:, sehnek i:pan a:tlahtli pero sam... sahkón te:h, san nomantoya. Pos a:man te:h, pa te:h yo:na:tetso:lihka. Nimikisia mpa. Pos a:man yo i:n Bu:rroh We:wentsi:n pa ona:tli nochipa, nochipa oná:tli. Pos ikwa:k pa yo:ni... sapa pa o:ne:... o:ne:ch... o:ne:chitak, te:h, sapa o:ni'itak sapa, yo:a:tli:to mpa.11 Pos a:man n'ihlia te:h, ¡ma ne:chka:waki nika:n! ¿Ma a:man? A:man, a:man kito' ya ke:tla o:ne:cha:hwi:kak a:man xkiní: n'kwa:s.” Kihlia, “Ba:leh, ba:leh A:ketspalin ma:si, ma:si xkwa toba:leh Bu:rroh We:wentsi:n. Pero ma... ¡xne:chititi:ka:n ka:no:n mero o:titlako:k i:pan i:tla:kayo! ¿Ke:no:n o:titlako:k? To Bu:rroh We:wentsi:n, ¿ke:san timoka:wilitikah mopan tlakowa?” Kihlia, “Piri ya: kito' te:h, youn, la:mpa i:wa:n amigo niá:s.” Mm. Kihlia, “¡Kwa: xa:man sapa ma ni'ita kine, ka:no:n kine on pa... ka:no:n kine ninchi:htinemih on!” Kihlia, “Te:h, ta ne:pa.” Kihlia, “Te:h ma wa:h... te:h, ma a:man, te:h, ¡xne:chititi:ka:n, te:h. Mm!” Tla: kichiá: kine on, youn Tia Osto:tsi:n no: yo:temo:ko. Kihlia, “Xyo n'ito' kine on, ba:leh Kone:joh, to la: tiraso:nmatki. ¡Kwa: xa:man ma timitaka:n kine ke:no:n kine yo:meh o:noyo:lchika:hkeh! ¡A:man la: ma ti:xpanti!” Kihlia, “¡De una ves, te:h! ¡Ma ti'itaka:n ke:no:n ninchi:hkeh! Mm. Dale Bu:rroh We:wentsi:n, xmoteketsati ka:mpa t'mastok o:tlako:k on, A:ketspalin. To no:hki, A:ketspalin, ¡sapa xtlako:ti i:pan tetl!” Kito', “¡Te:h tla:hki yes, te:h! Kwa:kon ¡xte:chitaka:n, te:h, ke:no:n o:nitlako:k, te:h!” La:man sapa xtlako:ti i:pan tetl kine on, A:ketspalin. Mm. A:man la:man la:, o:tlako:to. Kihlia, “¡Ma a:man to Bu:rroh We:wentsi:n!” Kihlia “Kwa: xa:man no kine ne:yá: o:nina:rrima:roh.” Kihlia, “Kwa: xa:man 'ine. A:man tla: t'mati sapa t'neki t'ma:ma:s, kine, ¡a:man ke:mah, sapa xma:rrima:ro mpa! Diki titonto, ¡xma:ma! Niman a:man yo:mitskopilih mal, ya: yo:tikaxi:tih i:pan we:i a:tl tla: a:man yo... pa i mitskwa:s. Mm. ¡Tla: ma: xkihne:li! Yo xihne:li:listli. ¿Ka:n dia:bloh tikitas Bu:rroh We:wentsi:n? ¡Xmotlalote:wa!” Kihlia, “Tla: mila:k kine tine:chkwa:s, ¡xne:chasi! Tla: mila:k tine:chkwa:s 'ine, ¡xne:chasi! ¡La:man kine no: xne:cha:htotoka! ¡Ma ka:n ma nó:tlalo A:ketspalin! No... no... notlakali, ke:tla ontsikwi:niya hkíi:n. Xkapa:ntasi ka:mpa mila:k tla:ltoto:nka:n, xa:hlotik. Pa ki[ne] te:h on o:... o:... o:xa:lpopoliw. ¡Po o:mik, te:h! Bu:rroh We:wentsi:n o:yah. “No mejor sapa ma nia nocha:n ka:mpa h'mastok no... note:ko ne:xtlatlamaka.” Sapa o:yah ne:yá: hkíi:n. Sapa xkimina:mi'iti12 pa on Tia Kone:joh. Kihlia, “¿Xti'ita on, ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n? ¡Tla: ma: xkihne:li! Yo xihne:li:listli on toba:leh A:ketspalin. To t'mati t'chi:wilia bien. A:man yo impa yo:mitsa:hma:kiki:tsih i:tik a:tl ya: yo:tikaxi:tih. Mm. ¿Ma tliá: xsan o:h'temo:ltih na:niá:? Kihlia, “Piri xo:kinek te:h, n'ihlia sampa ma temo. Pos a:man la:man yo:nikaxi:tih i:tik a:tl. A:man ke:mah la:mpa yo:ne:chma:ki... ne:chkwa:s.” Kihlia, “¡Uhuh tiloquito! Tla: no yesia hkon n'ihli:sia, ‘Kichiá: ma no... kichiá: sa: a:chitsi:n ma nontla:tlá:kwa, nimitsa:la:nas.’ A:man xok kaman, xok kaman tona:tli:sia mpa. ¡A:man to sapa pa ta:tli:tinemi!” Kihlia te:h, “Ya: n'ito' te:h, ta xwaka ka:mpa na:tli. Kwa: xa:man kine, pa la:man la: yo:ne:chititih kine, ka:mpa na:tli:s? A:man, a:man yo:ne:chkopili:to mal.” “¡Ja! ¡A:man nika:n tlami nochi ba:leh! ¡Ma: kaman dia:bloh sa: xkakahtimi ke:n mitsihli:s!” “Ki te:h xyo n'ito' kine on mejor te:h, no no: i niaw nocha:n. ¡Mejor ma tó:se:wi:ka:n!” “¡Te:h, tla:hki yes, ma:noh! To:... to:... to:meh no: i tiaweh no la: yo:pe:w nitlachi:chiti:sneki.” Kihlia Tia Osto:tsi:n, “¡Koh! ¿Mani tikone:wah?” “¡Ah koh! Kwa: xyo ya: ke:tla xnikone:wah! No te:h, ¡i niaw te:h!” Bu:rroh We:wentsi:n, no:mpa ma kita kine ka:nika ya:s. Sampa kine ke:tla ma:si sa:, sa:, sampa o:wa:hnosemoya:hkeh. Xma:s we... xma:s weyak on. ¡O:tlan kine sampa on! *** 1. La forma kito' es particular a Oapan. Es una contracción de kitowa ‘lo dice’. De la misma manera, n'ito' es una contracción de ni'itowa o nikitowa. 2. La pronunciación manifiesta lo que parece ser metatesis: [nochimpa ona:tlitiw]. La ortografía capta lo que parece ser la forma que el hablante quisiera articular. 3. La frase la:man la: es muy, muy común en los cuentos. Parece ser una contracción de la secuencia mlá: a:man mlá:. 4. A menudo el marcador discursivo kihlia (literalmente ‘se lo dice’) parece concluir una frase. Sin embargo, aparentemente sirve para presentar un nuevo parlante en una serie de intercambios discursivos. 5. El interrogativo ke:no:n sería más apropriado en este contexto, y no el relativizador ke:n. Sin embargo, no es raro que ke:no:n se reduzca a ke:n. 6. Aquí se hubiera dicho solamente una vez pa en lugar de dos veces: O:asik i:pan on tetl, pa o:tlako:k. 7. En Oapan el vetativo ma: (con una /a:/ final larga) se emplea cuando en otros dialectos se encuentra ma:ka. Aunque la forma en Oapan bien podría escribirse como una abreviatura ma:'ka, como en otros casos parecidos (p. ej., tla:'atl por tla:atl proveniente de tla:katl ‘hombre’) por razones relacionadas con lo común de la forma ma: se ha decidido por ahora escribirlo así. 8. Aunque parece posible que diga yo:a:chi:polahkeh, este verbo no es apropriado en este contexto sino más bien debe ser nochi yo:polahkeh. 9. El verbo transitivo ki:tsia en Oapan equivale a ki:tskia en otros pueblos circunvecinos. Sin embargo, dado que ki:tskia casi no se utiliza en Oapan, no se deletrea como contracción (esto es, ki:ts'ia). Las contracciones se limitan a casos en que hay una variación general entre dos formas (p. ej., tla:katl y tla:'atl) y no cuando solamente la /k/ se ha perdido por completo en Oapan (p. ej., ixitl ‘pie’ para lo que en otros dialectos es ikxitl). 10. Aunque diga ti(itah es una mispronunciación. Debe ser ti(ita, sin la -h final del plural. 11, O, quizá dice yo:a:tli:to yawa en lugar de yo:a:tli:to mpa. 12, Aparentemente el objeto plural kimi- se refiere a Tia Kone:joh y Tia Osto:tsi:n. 6